ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین (کتاب)

ریاضُ العارفین فی شُرْحِ صَحیفَةِ سید السّاجِدین، شرح صحیفه سجادیه، اثر محمد بن محمد دارابی، به زبان عربی. مؤلف، همه دعاهای صحیفه (۵۴ دعا) را به جز مقدمه صحیفه، شرح کرده و آن را به سلطان حسین صفوی (۱۰۷۹-۱۱۳۹ق) تقدیم کرده است. این اثر با تعلیقات شیخ محمدتقی شریعتمداری منتشر شده است.

معرفی مؤلف

محمد بن محمد دارابی، عارف، شاعر و تذکره‌نویس قرن یازدهم و دوازدهم‌ بوده است. سال تولد و وفات وی مشخص نیست‌، اما باتوجه به وقایع زندگی او و شاگردان و معاصرانش که از وی روایت کرده‌اند، عمر او قریب به ۱۳۰ سال بوده و در حدود ۱۱۳۰ق در شیراز درگذشته است.. او را ملاشاه محمد و با شهرت اصطهباناتی، دارابی، دارابجردی و شیرازی خوانده‌اند.

معرفی اثر

آقابزرگ تهرانی، این اثر را با عنوان «ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین» معرفی کرده و آن را شرح مزجی (شرح به همراه متن اصلی) طولانی بر صحیفه سجادیه خوانده است. بنابر سخن آقابزرگ، مؤلف در سال ۱۰۸۲ق از تألیف کتاب فراغت یافته و پس از استنساخ آن در سال ۱۰۸۶، کتاب را وقف کتابخانه رضوی کرده است.

ریاض العارفین به زبان عربی است و همه دعاهای صحیفه سجادیه (۵۴ دعا) را به جز مقدمه صحیفه، شرح کرده است. مؤلف، هر دعا و شرحش را ذیل عنوان «الروضة» آورده است. کتاب پس از مقدمه مصحّح، با خطبه‌ای به قلم شاگرد دارابی، سید علی بن سید علاء الدوله از نوادگان قاضی نورالله شهید، آغاز می‌شود. دارابی این شرح را به سلطان حسین صفوی تقدیم کرده است. وی نسخه‌های صحیفه سجادیه را که در شرح خود از آنها سود برده، معرفی کرده و به اختلاف نسخه‌های صحیفه سجادیه توجه داشته و اختلاف نسخه‌های متن صحیفه سجادیه ابن ادریس، شیخ کفعمی، شهید ثانی و شیخ بهایی را آورده و از نسخه شیخ بهایی به «اُمّ النُسَخ» تعبیر کرده است.

سبک نگارش

دارابی در شرح خود از شرح صحیفه سجادیه میرداماد بسیار استفاده کرده و گاه عین عبارت‌های آن را آورده است. کتاب از جهت مباحث ادبی، اثری پرمایه است. مباحث لغوی در بیشتر صفحات کتاب به چشم می‌خورد و مباحث صرفی، نحوی و بلاغی نیز به مناسبت در شرح آمده است. نکته جالب آنکه گاهی اوقات شارح برای توضیح واژگان از الفاظ فارسی استفاده کرده و گاهی ابیاتی نیز به فارسی نقل کرده است. همچنین گاهی اوقات شارح وارد مباحث عرفانی می‌شود.

حواشی کتاب

حواشی توضیحی کتاب بر چند دسته است:

۱. بخشی از حواشی از شارح است که با عبارت «منه مدّ ظلّه» مشخص شده است و شامل برخی توضیحات لغوی، مباحث نحوی، توضیح برخی عبارت‌های متن، نقل گفته‌های استادش شیخ بهایی.

۲. حواشی مرحوم سید علی است که خطبه کتاب را نیز نگاشته است. این حواشی بسیار اندک‌اند.

۳. حواشی که بر ارزش علمی کتاب بسی افزوده است و به قلم شیخ محمد تقی شریعتمداری است. این حواشی حاکی از جامعیت نویسنده آنهاست. تعلیقات شریعتمداری بر چند قسم است: الف) توضیحات لغوی؛ ب) توضیحات نحوی؛ ج) توضیح و رفع توهم از عبارت‌های متن کتاب؛ محمدتقی شریعتمداری در بسیاری از این موارد از «ریاض السالکین» سید علی خان مدنی سود برده و گاهی پس از نقل عبارت‌های سید در «ریاض السالکین» آن گفته‌ها را نقد کرده و نظر خویش را نگاشته است؛ د) ایراد بر مطالب کتاب با دلایل؛ ه) پاورقی‌های مبسوط حاوی مباحث تفسیری، روایی، کلامی و فلسفی.

مشخصات نشر

ریاض العارفین را سازمان اوقاف و امور خیریه تهران با تعلیقات شیخ محمدتقی شریعتمداری و تحقیق حسین درگاهی در ۲۰۰۰ نسخه در چاپ اول منتشر کرده است.

کتاب در نگاه کلّی، دارای مباحث ارزشمندی است، ولی نبودِ فهرست‌های تفصیلی در انتهای کتاب، مطالب آن را دیریاب کرده است.

پانویس

منابع

• افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: احمد حسینی، ۱۴۰۱ق.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
• تهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، تهران: علی‌نقی منزوی، ۱۳۷۲ش.
• حزین لاهیجی، محمدبن علی، تذکرة المعاصرین، تهران: معصومه سالک، ۱۳۷۵ش.
• دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۰ش.
• قربانی زرین، باقر، «سه ریاض در شرح صحیفه سجادیه»، مجله سفینه، ش۶، ۱۳۸۴ش.
• نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، یزد: احمد مدقق یزدی، ۱۳۷۸ش.